დოსტოევსკი “მოთამაშე”

თეოდორ დოსტოევსკის აზარტული თამაშების ავადმყოფური სურვილი ტანჯავდა. ევროპაში ყოფნისას ერთადერთი ადგილი სადაც თავს კომფორტულად გრძნობს ბადენ-ბადენისა და მონტე-კარლოს კაზინოებია. ისეა ჩაფლული აზარტის მორევში რომ ფეხმძიმე მეუღლეს ფული მოჰპარა და სამორინეში წააგო.
დოსტოევსკიმ აზარტული თამაშით „შეპყრობილი“ ადამიანის (ადამიანების) შესანიშნავი სურათი დახატა რომანში „მოთამაშე“. მოთამაშის” სიუჟეტი ვითარდება გერმანიის საკურორტო ქალაქში, სადაც რუსი გადამდგარი გენერლის ოჯახი და მისი შვილების ახალგაზრდა მასწავლებელი ალექსეი ივანოვიჩი მოგზაურობს. ალექსეის გენერლის გერი პოლინა უყვარს, პოლინას კი ფრანგი ქარაფშუტა მარკიზი დე გრეი. გენერლის ოჯახი რუსეთიდან მდიდარი ბებიის გარდაცვალების ცნობას და შესაბამისად მემკვიდროებას ელოდება. მაგრამ გენერლის (რომელსაც ძალიან ბევრი ვალი დაუფროვდა და თავის იმდებს ბებიას გარდაცვალებაზე ამყარებს.) მოლოდინი არ გამართლდა – ბებია მოახლესთან ერთად გერმანიაში ჩადის. მაგრამ გენერლის „უბედურება“ ამით არ მთავრდება – ბებია გადაწყვეტს კაზინოში შეიაროს. აქ, კი როგორც ხშირად ხდება ალალბედზე მოთამაშე ბებიამ პირველ ჯერზე გარკვეული თანხა მოიგო, მაგრამ მოგების ჟინით შეპყრობილი, თანხის ხარჯვაზე კონტროლს კარგავს და ბოლოს რუსეთში დასაბრუნებლად საჭირო თანხას ინგლისელისგან სესხულობს. აქ მთავრდება ნაწარმოების პირველი ნაწილი.
ნაწარმოების მეორე ნაწილში ბებიას ადგილს უკვე ალექსეი ივანოვიჩი იკავებს, რომელიც თავიდან ძალიან დიდ თანხას იგებს, მაგრამ ქარაფშუტა მადმუაზელ blanche-სთან ერთად პარიზში მიემგზავრება და ისევ უფულოდ რჩება (2000 ფრანკს თუ არ ჩავთვლით. ალექსეის გონება მთლიანად დაპყრობილი აქვს მოგების სურვილს და მთელ დღეებს კაზინოში ატარებს- „სათამაშო დარბაზთან მიახლოებისას მიახლოებისას, ორი ოთახის იქით, ფულის წკრიალი რომ მესმის – ლამის კრუნჩხვები მივლის“; „რა თქმა უნდა, ნიადაგ შფოთსა და მოუსვენრობას ვგრძნობ, ცოტ-ცოტა ფულით ვთამაშობ, რაღაცას ველი, მთელი დღეები სათამაშო მაგიდას არ ვცილდები და თამაშს ვაკვირდები. სიზმარშიც კი თამაში მელანდება. მაგრამ დოსტოევსკი გვეუბნება, რომ ასეთ დროს ადამიანი საკუთარ თავს არ ეკუთვნის – ის აზარტის მონა ხდება. „მაგრამ ამასთან ერთად იმასაც ვგრძნობ, თითქოს გამოვცარიელდი, თითქოს რაღაც ჭაობში ჩავეფლე“. აზარტული თამაშების უბედურება მის დაუსრულებლობაშია – „ მე ყველაფერი, ყველაფერი წავაგე მაშინ… გამოვედი ვოკსალიდან. ერთიც ვნახოთ, ჯიბეში კიდევ ერთი გულდენი მიჩხრიალებს. ოჰო, მაშ, სადილის ფული მქონია მეთქი?! მაგრამ ასი ნაბიჯი რომ გავიარე, გადავიფიქრე და დავბრუნდი…“
როდის დაუბრუნდება „მოთამაშე“ ჩვეულებრივ ცხოვრებას?!
– ხვალ, ხვალ, გადაწყდება ყველაფერი!

„მითხარი რომელ წიგნს კითხულობ და გეტყვი ვინ ხარ შენ“

„გადავწყვიტეთ, საქართველოშიც ჩაგვეტარებინა გამოკითხვა და მიგვეღო სურათი, თუ როგორია XXI საუკუნის პირველ ათწლეულში ჩვენი საზოგადოების ლიტერატურული მეხსიერება“, ამბობს “50 წიგნი, რომელიც უნდა წაიკითხო, სანამ ცოცხალი ხარ” პროექტის იდეის ავტორი მარიკა დარჩია. საზოგადოების მიერ გაკეთებული არჩევანი მრავალ კითხვაზე (როგორია ჩვენი ლიტერატურული გემოვნება, რატომ მოხვდა წიგნების სიაში ზოგიერთი მეორეხარისხოვანი ნაწარმოები; მიუხედავად იმისა, რომ ოჯახში ყველას აქვს ვეფხისტყაოსანი ან ვაჟა ფშაველა მაინც რატომ ყიდულობენ მათ…) იძლევა დამაფიქრებელ პასუხებს.
დიდმა ქართველმა ფილოსოფოსმა (სიმართლეს თუ ვიტყვით, ალბათ 4 ფილოსოფოსი თუ გვყავდა…) მერაბ მამარდაშვილმა ( რომლის მემკვიდრეობასაც ჩვენ ალბათ მხოლოდ ერთი ფრაზით ვიცნობთ) 1989 წელს ბარსელონაში წაკითხულ მოხსენებაში თქვა, რომ „ გარეგანი ავტორიტეტების გარეშე გაძლების რეალური უნარი, ძალა უყავარჯნოდ, სხვათა დაუხმარებლად, საკუთარ კიდურებზე დაყრდნობით სიარულისა; უნარი იმისა, რომ აღარ დაგვჭირდეს, ხელჩაკიდებული გაგვიძღვეს ვიღაც, რომ აღარ გვმართონ სხვებმა. ეს არის მოწიფულობის მდგომარეობა. ჩვენ არ ვიმყოფებით მოწიფულობის ამ მდგომარეობაში, ჩვენი ყოფიერება უფრო ბავშვობის ასაკის მსგავსია“. საზოგადოების მიერ შერჩეული 50 წიგნის მიხედვით მარტივად შეიძლება იმის განსაზღვრა თუ „რა ასაკის ვართ ჩვენ“.
„მოწიფულობის მდგომარეობის“ შემთხვევაში „ბუდენბროკების“ ნაცვლად უნდა აგვერჩია „ჯადოსნური მთა“; სიაში არ უნდა მოხვედრილიყო – პიუზო, რიდი, ვერნი (ამათი საწინააღმდეგო არაფერი მაქვს, უბრალოდ…) ვერტერს „ალბათ“ სჯობდა ფაუსტი. ყველაზე უფრო დამაფიქრებელია ის ფაქტი, რომ საერთოდ არ გაგვხსენებია – ფოლკნერი, კენ კიზი, კაფკა, ჯოისი, პასტერნაკი და მრავალი სხვა.

დენი დიდრო – „მონაზონი“

დენი დიდრო (1713-1784) ფრანგული განმანათლებლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენელი დაიბადა ქ. ლანგრში, საჭრელი იარაღების ოსტატის ოჯახში. იეზუიტების სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ სწავლას პარიზში აგრძელებს. 1749 წელს დიდროს აპატიმრებენ ათეიზმის ბრალდებით. დიდროს უშუალო ხელმძღვანელობით შეიქმნა ფრანგული განმანათლებლობის უმნიშვნელოვანესი ძეგლი 28 ტომიანი „ენციკლოპედია, ანუ მეცნიერებათა, ხელოვნებათა და ხელობათა განმარტებითი ლექსიკონი“. „ლექსიკონი“ საფრანგეთში აკრძალულ წიგნთა სიაში იქნა შეტანილი. რუსეთის იმპერატორმა ეკატერინე II-მ, რომელიც საკუთარ თავს ვოლტერის მოწაფედ მიიჩნევდა, დიდროს შესთავაზა საფრანგეთში აკრძალული „ენციკლოპედიის“ პეტერბურგში ან რიგაში გამოცემა. დიდრო ეკატერინე II-ის მიწვევით 5 თვე იმყოფებოდა რუსეთში და პეტერბურგის აკადემიის წევრადაც აირჩიეს.
დენი დიდროს ლიტერატურული მემკვიდრეობა მრავალმხრივია – ფილოსოფია, მხატვრული ლიტერატურა, სამეცნიერო შინაარსის „ლექსიკონი“ („ენციკლოპედიაში დიდრომ 1000-ზე მეტი წერილი გამოაქვეყნა). დიდროს ფილოსოფიური მემკვიდრეობიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია „სკეპტიკოსის გასეირნება ანუ ხეივნები“, „წერილები ბრმებზე“, „დალამბერისა და დიდროს საუბარი“.
დიდრომ, როგორც კათოლიკური ეკლესიის შეურიგებელმა მტერმა, თავისი შეხედულებები მხატვრული ფორმით ასახა მის ერთერთ უმნიშვნელოვანეს ნაწარმოებში – „მონაზონი“. როცა „მონაზონს“ კითხულობ, გგონია, რომ ის ჩვენს დღევანდელობაზე წერს. ის პრობლემები რომლებიც დასმულია ნაწარმოებში დღესაც მეტად აქტუალურია – ადამიანი, როგორც განვითარების სუბიექტი და არა აღზრდის ობიექტი; ადამიანის უმთავრესი ღირსება თავისუფალ არჩევანში ვლინდება და არა სხვის მიერ თავმოხვეულ აზრში; სიკეთე იძულებითი კატეგორია არ არის, ერთი სქესის ადამიანთა ერთმანეთისადმი ხორციელი ლტოლვა; ადამიანთა ჩაგვრა, დამცირება და მრავალი სხვა…
„მონაზონი“ ეს არის წიგნი ერთი ადამიანის დიდი ტრაგედიის შესახებ. ტრაგედია იმ გოგონასი, რომელსაც მისი ნების საწინააღმდეგოდ მონასტერში ტოვებენ. სიუზენისთვის მონასტერი არის ჯოჯოხეთი დედამიწაზე, რადგან ის აქ მისი შინაგანი სურვილის გათვალისწინების გარეშე მიიყვანეს – „ყოველ ადამიანს საკუთარი ხასიათი აქვს. მეც ამგვარი ვარ. თქვენ მოგწონთ მონასტრული ცხოვრება, მე მძულს. უფალმა თქვენ მონაზვნური ცხოვრების სიხარული გიბოძათ, მე კი – არა. თქვენ საერო ცხოვრებაში დაიღუპებოდით. აქ კი თქვენი გზა ხსნისა ჰპოვეთ. მე აქ დავიღუპები და ვგრძნობ, საერო ცხოვრება გადამარჩენს“. სიუზანი პირველ მონასტერში მონაზვნად აღკვეცის წინ უარს იტყვის მონაზვნობაზე, მაგრამ მერკანტილური და არა მხოლოდ მერკანტილური მიზეზებით მოტივირებული მშობლები არ ეშვებიან, სურთ რა ოჯახიდან მისი გაძევება – მეორე მონასტერში მიჰყავთ. სადაც სიუზანს აუტანელი დამცირების, ეშმაკეულად შერაცხვის, დილეგში ჩაგდების, ფეხით გადათელვის და მრავალი სხვა ტკივილის ატანა უწევს, რადგან მას არ სურს იყოს მონაზონი (ის მისი ნების საწინააღმდეგოდ აღკვეცეს). მონაზვნობა მისი შინაგანი აქტით არ არის განსაზღვრული. სიუზანის მცდელობითა და ადვოკატ მანურის დახმარებით ის სხვა მონასტერში გადაყავთ, სადაც სრულ კომფირტში უწევს ცხოვრება. კომფორტი მონასტრის წინამძღვრის „ხურვებითაა“ განპირობებული – მას სიუზანის ნორჩი სხეული მოსწონს…
…ბოლოს და ბოლო სიუზანი მონასტრიდან მაინც გაიქცევა და მისთვის ეგზომ ნანატრ თავისუფლებას მოიპოვებს.
დიდრომ იშვიათი ოსტატობით დახატა მშობლების ქონებას დახარბებული შვილების შინაგანი სამყარო, რომლებიც მომაკვდავი დედის თვალწინ დაიტაცებენ მემკვიდრეობას „ყველაფერი დაიტაცეს, ყველაფერი გაზიდეს და მომაკვდავი დედის თვალწინ ფულის გულისთვის ჩხუბი გამართეს“ ეუბნება დედა სიუზანს (ანალოგიური საკითხია დასმული მორიაკის „ასპიტთა ბუდეში“ და ტოლსტოის „ივან ილიჩის სიკვდილში“.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ დიდრო ჩვენზე წერდა, დღევანდელ საზოგადოებაზე სადაც ადამიანი აღიქმება, როგორც აღზრდის ობიექტი და არა როგორც განვითარების სუბიექტი, სადაც თავისუფლება ადამიანის ბუნებრივი თვისება არ არის.

„პლატფორმა“ -წიგნი, რომლის კითხვასაც მკითხველთა დიდი ნაწილი მყისიერად წყვეტს

„ყველა საზოგადოებას სუსტი ადგილები, მოუშუშებელი ჭრილობები აქვს. იპოვეთ ეს ჭრილობები და ფეხი ზედ მაგრად დააჭირეთ“ წერს თანამედროვეობის, ალბათ ყველაზე სკანდალური მწერალი მიშელ უელბეკი, რომლის კალამს ეკუთვნის ისეთი ცნობილი რომანები, როგორიცაა: პლატფორმა, რუკა და ტერიტორია, ბრძოლის ველის განვრცობა, ელემენტარული ნაწილაკები.
მიშელ უელბეკი რომან „პლატფორმაში“ სულიერი ღირებულებებისგან დაცლილი ადამიანის (ადამიანების) ცხოვრებაზე მოგვითხრობს. დასავლელი ადამიანის სულის კრიზისზე თავის დროზე წერდნენ ნიკოლაი ბერდიაევი (ადამიანის ბედი თანამედროვე სამყაროში), პოლ ვალერი (სულის კრიზისი), ოსვალდ შპენგლერი (ევროპის დაისი), მაქს ფრიში (ჰომო ფაბერი) და სხვები. უელბეკი ევროპელი ადამიანის ტრაგედიის მიზეზს უსიყვარულობაში ხედავს. წიგნის მთარგმნელი ირმა ტაველიძე ამბობს, რომ: “წიგნი მნიშვნელოვანი იქნება ჯერ ერთი იმიტომ, რომ ეს არის ბოლო ათწლეულის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი რომანი, ჩემი აზრით და ვფიქრობ ასევე ყველაზე კარგი წიგნი, რაც უელბეკს დაუწერია. საინტერესოა, რადგან ძალიან პირდაპირი და გულწრფელი წიგნია, ავტორი ძალიან კარგად გრძნობს საზოგადოების განწყობას და იმას, თუ რა იქნება აქტუალური, რაზე წამოეგება საზოგადოება”.
ნაწარმოების მთავარი პერსონაჟი მიშელი, რომელიც საფრანგეთის კულტურის სამინისტროს თანამშრომელია (სიმბოლურია რომ სწორედ კულტურის სამინისტროს წარმომადგენელია სულის კრიზისით „შეპყრობილი“) ამავდროულად მთხრობელიცაა. მიშელს მამისგან საკმაოდ დიდი მემკვიდრეობა ერგო, რაც მას უზრუნველად ცხოვრების საშუალებას აძლევს. მაგრამ მიშელს რაღაც აკლია, რომლის ნაკლებობაც სულს უშფოთებს და მშვიდად ყოფნის საშუალებას არ აძლევს. „ჩვენ იმ საზოგადოებაში ვცხოვრობდით, რომელშიც სამსახური უმთავრესად ხელფასის, უფრო ზოგადად, მატერიალური სარგებლის გამო აინტერესებდათ, პრესტიჟი და პროფესიული განვითარება კი ბევრად უკან იდგა“. მიშელი „დეფიციტის“ შევსებას ხორციელი ვნებების მორევში გადაშვებით ცდილობს. მიშელი ცხოვრების რუტინისგან განტვირთვის მიზნით ტაილანდში დასასვენებლად მიემგზავრება, სადაც გაიცნობს მომხიბლავ ვალერის, რომელიც მის ცხოვრებას მნიშვნელოვნად ცვლის – იპოვის იმას რასაც განვლილ ცხოვრებაში ქვეცნობიერად ეძებდა.
მიშელთან და ვალერისთან ერთად საინტერესო პერსონაჟია ტურისტული კომპანიის მენეჯერი ჟან ივი, რომელიც თითქოს ყველაფრით უზრუნველყოფილია – მეუღლე, შვილები, მაღალი ანაზღაურება, პრესტიჟული სამსახური. მაგრამ მიშელის მსგავსად მასაც აკლია რაღაც და ეს რაღაც არის სიყვარული. მეუღლესთან მისი კავშირი ფორმალურია, ოჯახი პრაქტიკულად დანგრევის პირასაა, დრო არ რჩებათ ადამიანური ცხოვრებისთვის – „სამივენი (ვალერი, მიშელი და ივი) სოციალურ სისტემაში სამუდამოდ ჩაკირულები აღმოვჩნდით, როგორც მწერები ქარვის ნატეხში. უკან დასაბრუნებელი ყველა გზა მოჭრილი გვქონდა“.
მიშელის ინიციატივამ, აღმოსავლეთის ქვეყნებში მოეწყოთ „სექსტურიზმის“ ტურები ვალერისა და ჟან ივის მოწონება დაიმსახურა. სექსტურების განხორციელებას ადგილობრივი მუსულმანი მოსახლეობის მწვავე რეაქცია მოჰყვა – რომელიც გამოიხატა ტერორისტულ აქტში, რასაც ვალერის სიცოცხლე ემსხვერპლა.
ვალერის სიკვდილის შემდეგ მიშელისათვის ცხოვრებამ აზრი დაკარგა, სიცოცხლე გაუსაძლისი გახდა. მიშელი კულტურის სამინისტროში მუშაობას წყვეტს და ტაილანდში გადადის საცხოვრებლად. მიშელის ტრაგედია და შესაბამისად – ზოგადად, დასავლელი ადამიანისა ნათლად ჩანს შემდეგ სიტყვებში: “როცა სიყვარული მთავრდება, ცხოვრება რაღაცნაირად პირობითი და ნაძალადევი ხდება. ადამიანის იერსახესა და საქციელს ინარჩუნებ, მაგრამ მხოლოდ გარეგნულად. გული, როგორც იტყვიან, სამუდამოდ მკვდარია…“; „ეს (სიყვარული) იდუმალებით მოცული მოვლენაა. ის ბედნიერებას, სისადავესა და სიხარულს იტევს, მაგრამ ჯერ კიდევ არ ვიცი, როგორ და რატომ ხდება ეს. და თუ სიყვარული ვერ გავიგე, რა აზრი აქვს სხვა დანარჩენის გაგებას?.
უელბეკმა „პლატფორმით“, პრაქტიკულად სასიკვდილო დიაგნოზი დაუსვა თანამედროვე ევროპას, რომელიც მატერიალური კეთილდღეობის კულტს სცემს თაყვანს: “ბოლომდე ევროპის შვილად – შფოთვისა და სირცხვილის ნაშიერად დავრჩები. საიმედოს ვერაფერს ვიტყვი. დასავლეთის მიმართ სიძულვილს არ განვიცდი, უბრალოდ, უზარმაზარ ზიზღს ვგრძნობ. ერთი კი ვიცი: ისეთები, როგორებიც ვართ, ეგოიზმის, მაზოხიზმისა და სიკვდილის სუნით ვყარვართ. ჩვენ ისეთი სისტემა შევქმენით, რომელში ცხოვრებაც, უბრალოდ, შეუძლებელი გახდა. მიუხედავად ამისა, მსოფლიოს სხვა ნაწილებში მის ექსპორტს მაინც ჯიუტად ვაგრძელებთ”.

ელიას კანეტის “მარაკეშის ხმები”

1981 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ელიას კანეტი დაიბადა 1905 წლის 25 ივლისს ბულგარეთში, ქალაქ რუსეში მდიდარი ებრაელი ვაჭრების ოჯახში. კანეტების ოჯახი საცხოვრებელ ადგილს ხშირად იცვლიდა. ელიასის დედა ლიტერატურისა და თეატრის დიდი მოყვარული ყოფილა. დედა-შვილი საღამოებს კლასიკური დრამების კითხვაში ატარებდა, რაც სულ უფრო აძლიერებდა ახალგაზრდა კანეტის სურვილს – გამხდარიყო მწერალი. ლიტერატურისადმი ტრფიალისა მიუხედავად ელიასმა მის ერთ-ერთ უსაყვარლეს ქალაქ ვენას მიაშურა და ქიმიის შესწავლას შეუდგა. 1929 წელს დისერტაციაც დაიცვა, თუმცა მხატვრული ლიტერატურა და ფილოსოფია ძველებურად იტაცებდა. ელიას კანეტიმ 1934 წელს იქორწინა ვეზა ტაუბნერზე, რომელსაც ელიასის მსგავსად ლიტერატურა ძალიან უყვარდა. ვეზა მეუღლის ლიტერატურული გეგმების აქტიური მხარდამჭერი გახდა. კანეტს ახლო მეგობრობა აკავშირებდა ბერტოლდ ბრეხტთან, ჰერმან ბროხთან, რობერტ მუზილთან. თავის სანობელო სიტყვაში ელიასი ასახელებს იმ ოთხ ადამიანს რომლებმაც განსაკუთრებული გავლენა მოახდინეს მწერლის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაზე – „პირველია კარლ კრაუსი – უდიდესი სატირიკოსი იმათგან, ვინც გერმანულად წერდა. მან მასწავლა მოსმენა, მასწავლა, თავდავიწყებით მეგდო ყური ვენის ხმაურისათვის. რაც უფრო მნიშვნელოვანია, მან შემაძულა ომი… მეორეა ფრანც კაფკა, კაცი, რომელმაც იცოდა, როგორ დაპატარავებულიყო და ამის წყალობით ხელიდან გასხლტომოდა ხელისუფლებას… მესამე და მეოთხე ასეთი ადამიანები ჩემთვის იყვნენ რობერტ მუზილი და ჰერმან ბროხი“. 1971 წელს ელიასმა ცოლად (პირველი მეუღლე ვეზა გარდაიცვალა 1963 წელს) შეირთო ციურიხში მოღვაწე რესტავრატორი ჰერა ბუშორი, რომლისგანაც შეეძინა ერთადერთი შვილი იოჰანა. კანეტი გარდაიცვალა 1994 წელს 89 წლის ასაკში. მწერალი დაკრძალულია ციურიხში. ელიასის მემკვიდრეობა, მისი სურვილის შესაბამისად ციურიხის ცენტრალურ ბიბლიოთეკას დარჩა. ხოლო ჩანაწერების ნაწილი – კანეტის დღიური, წერილების უმეტესობა, მწერლის სურვილით 30 წლის განმავლობაში გაუხსნელად იქნება დაცული და მხოლოდ 2024 წელს ექნება მკითხველს მისი გაცნობის საშუალება.
ელიას კანეტი მრავალი ლიტერატურული ჯილდოს მფლობელია: 1966 წელს – ვენის ლიტერატურული პრემია; 1969 წელს – ბავარიის ხელოვნების აკადემიის დიდი ლიტერატურული პრემია; 1972 წელს – ბიუხნერის სახელობის პრემია; 1975 წელს ნელი ზაქსის სახელობის პრემია. ხოლო 1981 წელს ნობელის კომიტეტის გადაწყვეტილებით „სამწერლობო შემოქმედებისათვის, რომელიც გამორჩეულია შორსმჭვრეტელობით, მდიდარი იდეებითა და მხატვრული სიძლიერით“ ელიას კანეტს მიენიჭა ნობელის პრემია.
კანეტის კალამს ეკუთვნის რომანი „დაბრმავება“, დრამაები: „ამაოების კომედია“, „ქორწილი“. ავტობიოგრაფიული ხასიათის ტრილოგია „გადარჩენილი ენა. სიჭაბუკის ისტორია“; „ჩირაღდანი ყურში. ცხოვრების ისტორია. 1921-1931“ და „თვალთა თამაში. ცხოვრების ისტორია. 1931-1937“; ანთროპოლოგიური ხასიათის გამოკვლევა „მასა და ძალაუფლება“, წერილები, ესეები, მოგზაურის ჩანაწერები…
გამომცემლობა „ინტელექტმა“ საგამომცემლო პროექტ „ნობელის პრემიის ლაურეატების“ სერიაში გამოსცა ელიას კანეტის „მარაკეშის ხმები“, „ჩანაწერები 1973-1985“ და სანობელო სიტყვა.
1954 წელს ელიას კანეტი სამი კვირის განმავლობაში იმყოფებოდა მაროკოს ულამაზეს ქალაქ მარაკეშში. ქალაქში განცდილი და ნანახი კანეტმა 12 პატარა დამოუკიდებელ მოთხრობად აქცია, სადაც ძალიან საინტერესოდ და ხატოვნად მოთხრობილია აფრიკული კულტურის, ყოველდღიური ყოფის, კულტურათა შორის სხვაობის, ადამიანთა სიხარულისა და ტკივილის… შესახებ.
კანეტის ლიტერატურული მემკვიდრეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი მწერლის მიერ სხვადასხვა დროს გაკეთებულ ჩანაწერებს უკავია. ჩანაწერები პრაქტიკულად ყველა სფეროსა თუ საკითხს მოიცავს. იქნება ეს, კულტურა, ფილოსოფია, რელიგია, ფსიქოლოგია, სიკვდილი, მორალი და ა.შ.
– რატომ უჯანყდები იმ წარმოდგენას, რომ სიკვდილი უკვე არსებობს ცოცხლებში? განა ის შენში არ არის?
ის არის ჩემშიც, რადგან მე ვებრძვი მას. სწორედ ამიტომ, და არა სხვა მიზეზით, არის ის ჩემთან.

– ადვილი შესაძლებელია, რომ ღმერთი კი არ თვლემდეს, არამედ იმალებოდეს ჩვენი შიშით.

– ის ფიქრობდა, რომ ძალიან ჭკვიანი იყო, რადგან ყოველდღე იცვლიდა აზრებს.

– ვიღაცას სურს მთელი ისტორიიდან ბერძნების ამოღება. ხელში გვრჩება გაუგებარი სიტყვები და აზრები.

– შეგიძლია შენს წარსულ ცხოვრებას დაუსჯელად შეეხო?

– ვეშაპი გადაჭედილია მორწმუნეებით.

– მავანი გაივლის ცხოვრებას ისე, რომ არსად წააწერს საკუთარ სახელს.

– სიტყვაში „არა“ თავმოყრილია საოცარი ძალა, და მე ვფიქრობ, რომ მხოლოდ მისითაც შეიძლებოდა ცხოვრება.

გამოყენებული ლიტერატურა: ელიას კანეტი, „მარაკეშის ხმები“, მოგზაურობისშემდგომი ჩანაწერები. გერმანულიდან თარგმნეს ეკატერინე რაისნერმა და ნატალია ნადირაშვილმა. გამომცემლობა ინტელექტი 2012 წ.

კენ კიზი – „გუგულის ბუდეზე სხვა გადაფრინდა“

ამერიკელი მწერლის კენ კიზის (1935-2001) „გუგულის ბუდეზე სხვა გადაფრინდა“ მეოცე საუკუნის ერთ-ერთი გამორჩეული ნაწარმოებია. ნაწარმოები, რომლის მთავარი თემა დიქტატურისა და თავისუფლების მოყვარული ადამიანის შეჯახებაა, რათქმა უნდა მიუღებელი იყო საბჭოთა სისტემისათვის და შესაბამისად აკრძალულიც იყო. ჩვენში, ამ ნაწარმოების მიხედვით მილოშ ფორმანის მიერ შესანიშნავად გადაღებულ ფილმს უფრო იცნობენ ვიდრე მხატვრულ ტექსტს. ფილმს მართლაც დიდი წარმატება ხვდა წილად, მიიღო რა ხუთი მთავარი „ოსკარი“ – საუკეთესო ფილმის, რეჟისურის, მსახიობი ქალის, მამკაცის და სცენარისათვის, რამაც კიდევ უფრო გაზარდა წიგნის პოპულარობა.
რომანი „გუგულის ბუდეზე სხვა გადაფრინდა“ შეიძლება წაკითხულ იქნეს, როგორც ბუკვალურად (პირდაპირ) ასევე გადატანითი (სიმბოლური) მნიშვნელობით.
ფსიქიატრიული საავადმყოფო, რომელშიც არსებული ტოტალიტარული სისტემის შემქმნელი და აპოლოგეტი არის ექთანი მის რეჩედი. რეჩედი არის ქალი, რომელსაც არ გააჩნია ადამიანური გრძნობები, პირადი ცხოვრება, „სქესი“ და სახეზე მუდმივად ცივი გამომეტყველება დასთამაშებს. მისთვის ერთადერთი ცხოვრება არსებობს – ყველა მეთოდით შეინარჩუნოს სისტემის ქმედითუნარიანობა და პაციენტები ამყოფოს მონურ მდგომარეობაში. ის იყენებს არაადამიანური მოპყრობის თითქმის ყველა მეთოდს დაწყებული გადაადგილების შეზღუდვით და დამთავრებული ლობოტომიით. საინტერესოა ის ფაქტი რომ „ჩვენი“ მის რეჩედების მსგავსად რეჩედი დარწმუნებულია რომ მისი ქმედებანი ერთ ჰუმანურ მიზანს ემსახურება – საზოგადოებას დაუბრუნოს ზომბირებული და თავისუფლების განცდის უნარდაკარგული ხალხი. ამისათვის იყენებს ტოტალიტარული სისტემებისათვის დამახასიათებელ მეთოდებს – „თერაპიული საზოგადოების თეორიას“. „საზოგადოება წყვეტს, ვინ ნორმალურია და ვინ არა, შენ კი საზოგადოების ერთ-ერთო რიგითო წევრო კეთილი ინებე და მოერგე, შეეწყვე ამ საზოგადოებას“; „არ უნდა არსებობდეს ადამიანისათვის პირადი საიდუმლო ინფორმაცია… „; „რაც შეიძლება მეტად დავუახლოვოთ აქაურობა იმ დემოკრატიულ, თავისუფალ ყოფას, რომელშიც საავადმყოფოში მოხვედრამდე გიცხოვრიათ. გვინდა შიდა სამყაროს სახით შევქმნათ იმ დიდი, გარე სამყაროს ზუსტი ასლი, სადაც ერთ მშვენიერ დღეს ისევ დაიკავებთ კუთვნილ ადგილს“.
ამ ტოტალიტარულ სისტემას ეჯახება ერთი უბრალო ჩხუბისთავი, ყომარბაზი და ციხეებ მოვლილი ადამიანი – მაკმერფი. მას ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში აგზავნიან ერთი მიზეზით, დაადგინონ არის თუ არა მაკმერფი ამ დაწესებულების „პაციენტი“. ამასთან ერთად მაკმერფის კიდევ ერთი „ცუდი“ თვისება აქვს – თავისუფლება მთელი სისავსით უყვარს. მაკმერფის მოქმედებების შედეგად მის რეჩედის მიერ შექმნილ სისტემას ბზარები გაუჩნდა. მაგრამ სისტემა რისი სისტემაა თუ მან ძალისმიერ მეთოდებს არ მიმართა – მაკმერფის რამოდენიმეჯერ უტარებენ ელექტროშოკურ თერაპიას ერთი მიზეზით დამორჩილდეს სისტემის პრინციპებს. მაკმერფიმ საავადმყოფოში შეიტანა თავისუფლების დიონისური ელემენტები ღვინო და ქალები. დაუმორჩილებელი პაციენტი არის საავადმყოფოს ბინადართა გმირი, რომელიც მათში აღტაცებას იწვევს.
რეჩედის მუდმივმოქმედი პრინციპი „მიზანი ამართლებს საშუალებას“ ისევ ძალაშია და მაკმერფის დასამორჩილებლად მიმართავს უმძიმეს ფორმას – ლობოტომიას (თავის ტვინის თეთრი ნივთიერების წარმომქმნელი ნერვული ბოჭკოების გადაჭრის ოპერაცია), რის შედეგადაც ადამიანისაგან რჩება კვაზიადამიანი – „კომბოსტო“ (კენ კიზის ტერმინია). ოპერაციის შედეგად მაკმერფი სიკვდილს ებრძვის, იტანჯება, წვალობს – რისგანაც მას ბრომდენი იხსნის (ბალიშის დახმარებით).
ბრომდენი საკვანძო პერსონაჟია, რომელიც უკვე ათი წელია თავისი ნებით იმყოფება დაწესებულებაში და თამაშობს ყრუ-მუნჯის როლს. სწორედ ნახევრად ინდიელი ბრომდენი გაიქცევა საავადმყოფოდან და ეზიარება თავისუფლებას.
ვინ გაიმარჯვა – მაკმერფიმ თუ სისტემამ!?
მაკმერფიმ თავისი ქმედებებით ტოტალიტარულ რეჟიმს გაუჩინა ბზარი და გაჭრა გზა თავისუფლებისაკენ.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სწორედ მაკმერფის მსგავს ადამიანებს სდევნის და სჯის რეჟიმი. სანამ ამ სამყაროში ორი ადამიანი მაინც იარსებებს იქნება კენ კიზის უკვდავი რომანის არსებობის აუცილებლობა.
… ხოლო მაკმერფი, ვითარცა მოსე ვერ შევიდა აღთქმულ ქვეყანაში. ხოლო ბრომდენი ვითარცა აარონი მოსეს გაკვალული გზით ეწია მიზანს – ნანატრ თავისუფლებას.

საჭიროა თუ არა ქრისტიანი ერკვეოდეს, უფრო მეტიც საფუძვლიანად იცოდეს ანტიკური და არა მხოლოდ ანტიკური ლიტერატურა და ფილოსოფია!?

წერილში ვისაუბრებთ დიდი ქრისტიანი ღვთისმეტყველის ბასილი დიდის ნაშრომზე – “ახალგაზრდებს იმის თაობაზე, როგორ მიიღონ სარგებლობა წარმართული მწერლობიდან”. სანამ უშუალოდ შევეხებოდეთ ბასილი დიდის სწავლებას ანტიკურ მწერლობაზე, უპრიანია გავეცნოთ საეკლესიო მწერლის ცხოვრების ძირითად მომენტებს, რომლებიც მის სწავლა-განათლებასთან იქნება დაკავშირებული.
ღირსი მამა ბასილი დიდი დაახლოებით 330 წელს დაიბადა კაბადოკიის დედაქალაქ კესარიაში. პირველდაწყებითი განათლება მამის ხელმძღვანელობით მიიღო, შემდეგ კი საუკეთესო მასწავლებლებთან სწავლობდა კაბადოკიის კესარიაში. წმიდანმა აქ ყველა აღტაცებაში მოიყვანა. გრიგოლ ნაზიანზელი წერდა: „რიტორი იყო რიტორთა შორის უწინარეს საფილოსოფოსოჲსა სწავლისა. და, უზეშთაესიცა ვთქუ, მღვდელ იყო ქრისტიანეთაჲ”. კესარიიდან ბასილი ეწვია კონსტანტინეპოლს და რიტორიკას სწავლობდა ცნობილ ლიბანიოსთან. თავისი განათლება მომავალმა ეპისკოპოსმა გააგრძელა ტრადიციული ფილოსოფიური სკოლებით მდიდარ ქალაქ ათენში. ათენში ღირსი ბასილი დაუმეგობრდა გრიგოლ ღვთისმეტყველს. მათმა მეგობრობამ მთელი ცხოვრების მანძილზე გასტანა. ოცდახუთი წლის ასაკში გახდა ადვოკატი და რიტორიკის მასწავლებელი, მაგრამ მალე ღვთის სიყვარულით აღსავსე განერიდა ამსოფლიურ საზრუნავებს და მონაზვნური ცხოვრების გზას დაადგა.
როცა იმპერიის ხელისუფლების სათავეში არიანელი იმპერატორი ვალენტი (364-378) მოვიდა, მართლმადიდებლობას მძიმე ხანა დაუდგა. მოსალოდნელი დიდი ბრძოლის წინ ეპისკოპოს ევსევის თხოვნით, ბასილი სასწრაფოდ დაბრუნდა კესარიაში. ამ დროიდან მოყოლებული, ეკლესიის მართვა-გამგეობა ფაქტიურად ბასილი დიდის ხელში გადავიდა. იგი ყოველდღიურად წარმოთქვამდა ქადაგებებს, ხშირად დღეში ორჯერ – დილასა და საღამოს. ამ ხანებში შექმნა მან საღვთო ლიტურღიის ტიპიკონი, აგრეთვე საუბრები „ექუსთა დღეთათვის”, ისაიას წინასწარმეტყველების 16 თავის და ფსალმუნების განმარტებები, მონაზვნური ცხოვრების წესების მეორე კრებული – „ასკეტიკონი” (ეფრემ მცირის თარგმანით – „სამოღვაწეო წიგნი”) და 3 წიგნი არიანელი მოძღვრის ევნომიურსის წინააღმდეგ .
379 წლის 1 იანვარს 49 წლის ღირსი მამა გარდაიცვალა. ეკლესიის ეს უდიდესი მამა მიცვალებისთანავე წმიდანად შერაცხეს.
ბასილი დიდის ლიტერატურული მემკვიდრეობის უდიდესი ნაწილი დიდი ქართველი მთარგმნელების მიერ თარგმნილია ქართულ ენაზე.
თქვენც, მეც ხშირად მოგვისმენია ქრისტიანს რად უნდა არაქრისტიანული ლიტერატურის სწავლა-წაკითხვა. შწორედ ამ თემას ეხება მეოთხე საუკუნის საეკლესიო მწერლის ეს ნაშრომი. სადაც ნათლადაა ნათქვამი და სწავლების სახით გადმოცემული თუ, რატომ უნდა წაიკითხონ ქრისტიანებმა წარმართი ავტორები. ეკლესიის სწავლების კვალად ბასილი დიდი არ უარყოფს ანტიკური ლიტერატურის მნიშვნელობას და მასში კეთილი მარცვლების არსებობას: “ნუ გაიკვირვებთ, თუკი თქვენ, რომელნიც მასწავლებელთან ყოველ დღე დადიხართ და ურთიერთობას ძველი დროის გამოჩენილ კაცებთან მათ მიერ დატოვებულ თხზულებათა მეშვეობით ამყარებთ, გეტყვით, რომ, ჩემი მხრივ, მათთან რაღაც უფრო სასარგებლო ვიპოვე. სწორედ ამის შესახებ მინდა გირჩიოთ: სახელდობრ, საჭირო არაა საჭე თქვენი აზროვნებისა, ვითარცა ხომალდისა, ერთხელ და სამუდამოდ ამ კაცებს გადასცეთ და საითკენაც არ უნდა წაგიყვანოთ, გაჰყვეთ; არამედ, მიიღებთ რა მათგან იმას, რაც სასარგებლოა, ისიც უნდა იცოდეთ, რა უგულებელყოთ, ხოლო რა არის ეს სასარგებლო და რა უგულებელსაყოფი”. გარეშე სწავლულების შესწავლის აუცილებლობაზე საუბრის შემდეგ ეკლესიის მოძღვარი აყალიბებს კრიტერიუმს იმის შესახებ, თუ რა არის სასარგებლო და რა განსაგდები და სად გადის ზღვარი მათ შორის. წმ. ბასილის სწავლებით მისაღებია ის, რაც შეეწევა ქრისტიანს სხვა ცხოვრებისათვის მზადებაში: “არც სახელგანთქმულობა წინაპრებისა, არც სიძლიერე, სილამაზე და სიდიდე სხეულისა, არც პატივის მოხვეჭა ყოველთა კაცთაგან, არც ეს სამეფო და არც კიდევ სხვა რამ, რასაც კაცობრივ საქმედ იტყვიან, არა თუ დიდად, არამედ სასურველობის ღირსადაც კი არ მიგვაჩნია და მზერას იმათ კი არ ვაპყრობთ, რომელთაც ეს ყოველივე აქვთ, არამედ სასოებას უფრო შორეულზე ვამყარებთ და ყველაფერს ვაკეთებთ, რათა სხვა ცხოვრებისათვის მოვემზადოთ. ამიტომაც ვამბობთ, რომ ის უნდა შევიყვაროთ, რაც ამაში შეგვეწევა და ყოველი ღონით მას უნდა მივსდიოთ, ხოლო ის, რაც ამისთვის არ გამოგვადგება, ვითარცა სრულიად უფასური, უგულებელვყოთ”.
კაბადოკიელი ღვთისმეტყველი ასევე საუბრობს იმაზე თუ რა მნიშვნელობა აქვს ანტიკურ მწერლობას ქრისტიანული მოძღვრების შესწავლით დაინტერესებული ახალგაზრდებისათვის. ბასილის თქმით სანამ ახალგაზრდები წმინდა წერილის ღრმად წვდომას შეძლებენ, უმჯობესია სულიერი თვალის საწვრთნელად თუ წარმართ ავტორებს გაეცნობიან: “ამ ცხოვრებისაკენ, რაღა თქმა უნდა ჩვენ წმინდა წერილს მივყავართ, რომელიც საიდუმლოთა საშუალებით გვზრდის; მაგრამ, ვიდრე ასაკის გამო, მისი ღრმა აზრის წვდომას შევძლებდეთ, გარკვეული დროის განმავლობაში სულიერ თვალს წინასწარ, ვითარცა აჩრდილებითა და სარკეებით, მათგან არც თუ ძალიან დაშორებული თხზულებებითაც ვწვრთნით, ვბაძავთ რა ამ დროს სამხედრო წყობაში დახელოვნებისათვის მოვარჯიშეებს. ისინი ხელებისა და ფეხების მოქნილი მოძრაობით გამოცდილებას იძენენ და ამ სპორტული თამაშისაგან მიღებულ სარგებელს ნამდვილ ბრძოლებში იყენებენ”; “უმჯობესი იქნება პოეტების თხზულებებიდან ის ადგილები შევიწყნაროთ, სადაც მათ სათნოება შეაქეს ან ბოროტება გაკიცხეს. რადგან, ვითარცა ყველა სხვა დანარჩენი ყვავილების მხოლოდ სურნელებითა და ფერადოვნებით ტკბება, ხოლო ფუტკრებს მათგან თაფლის მიღებაც ხელეწიფებათ, ასევე ამ შემთხვევაშიც, ვინც ამ თხზულებებში არა მხოლოდ ტკბობისა და სიამოვნების მიღებას გამოედევნება, მათგან რამდენადმე სულისთვის სასარგებლოსაც დაიუნჯებს. ამიტომ, ყოველმხრივ უნდა დავემსგავსოთ რა ფუტკრებს, ეს თხზულებებიც უნდა შევისწავლოთ. არც ფუტკარი მიეახლება ხომ თანაბრად ყველა ყვავილს, და იმათგანაც, რომლებზეც ჯდება, ყოველივეს წაღებას კი არ ცდილობს, არამედ იმას იღებს, რაც საქმისათვის გამოადგება, ხოლო დანარჩენს ხელუხლებლად ტოვებს. ასევე ჩვენც, უკეთუ კეთილგონიერები ვართ, ამოვკრებთ რა ამ თხზულებებიდან იმას, რაც ჩვენთვის დამახასიათებელია და ჭეშმარიტად გვენათესავება, დანარჩენს გვერდს ვუვლით. ვითარცა ვარდის ბუჩქიდან ყვავილის მოწყვეტისას ეკლებს თავს ვარიდებთ, ასევე ამ თხზულებებიდანაც იმას, რაც სასარგებლოა ვიძენთ, ხოლო ვნების მომტანისაგან თავს ვიცავთ. ამიტომ ყოველი მეცნიერება თავიდანვე უნდა განვიხილოთ და დორიული ანდაზის მიხედვით – ქვა გავუსწირით თოკს, ჩვენი მიზნის შესაბამისად გამოვიყენოთ”.
ბასილი დიდი საეკლესიო მწერალთა შორის გამორჩეულია იმითაც, რომ ძალიან ღრმად იყო განსწავლული ანტიკური მწერლობაში. ამის ნათელი დადასტურებაა განხილულ ნაშრომში წმ. ბასილი დიდის მიერ მოხმობილი ციტატები ანტიკური მწერლობის ნიმუშებიდან. ბასილიასახელებს ისეთ ცნობილ ავტორებს, როგორებიც არიან: ჰესიოდე, ბერძენი ეპოსის პოეტი (VIII-VII ს. ძვ. წ.), ჰომეროსი, სოლონი, ათენელი პოეტი (VII-VI ძვ. წ.); თეოგნიდე, მეგარელი პოეტი (VI ს. Vს.); სოფისტი პროდიკე კეოსელი; ევრიპიდე; პლატონი; პლუტარქე; ევკლიდე; რომაელი მწერალი ავლუს გელიუსი; კლინიასი პითაგორას მოწაფე; დიოგენე; არქილოქე და სხვები.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ყოველი ქრისტიანის მოვალეობაა გულისხმიერად შეისწავლოს და სარგებელი ჰპოვოს ანტიკური მწერლობის საუკეთესო ნიმუშებში.
მათთვის, ვისაც ჩემ მიერ განხილული ბასილი დიდის ნაშრომის წაკითხვა სურს. http://library.church.ge/index.php?option=com_content&id=453%3A2011-11-03-19-21-59&catid=42%3A2010-01-18-18-08-42&Itemid=60&lang=en

ავტორი: გლეხი ზუბელი

“დავწვათ” თუ არა წიგნები

კაცობრიობის განვითარების თანმდევი პროცესია ლიტერატურის ცენზურა. წიგნების აკრძალვამ და მწერლების დევნამ განსაკუთრებულ და არნახულ მასშტაბს საბჭოთა კავშირში მიაღწია. “საბჭოთა ცენზურა ყველაფერს აკონტროლებდა – მწერლობას, მეცნიერებას, კინოს, თეატრს, ტელევიზიას. “გლავლიტს” ნებისმიერი დაბეჭდილი სიტყვის ცენზურა ევალებოდა. მაგალითად, ასანთის კოლოფზე ან მარკაზე წარწერებიც კი გადიოდა ცენზურას (ლ. ბაქრაძე)”.
საბჭოთა კავშირში ლიტერატურის გასაიდუმლოების რამდენიმე საფეხური არსებობდა. წიგნების გარკვეულ ნაწილზე ხელი მხოლოდ ცეკას წევრებსა და კგბ-ს მაღალჩინოსნებს მიუწვდებოდათ. მხოლოდ სტალინისა და მისი გარემოცვისათვის დასავლეთში გამოსული წიგნები სპეციალურად ითარგმნებოდა. მაგალითად აკრძალული იყო ან გარკვეული შეზღუდვები ვრცელდებოდა ქვემოთ ჩამოთვლილი მწერლების ლიტერატურულ მემკვიდრეობაზე – ორუელი, პრუსტი, დონ პასოსი, ბერჯესი, ჯოისი, ფროიდი, ნიცშე, ბულგაკოვი, ცვეტაევა, ახმატოვა, მანდელშტამი, ბროდსკი, პასტერნაკი, სოლჟენიცინი, ლოტმანი, ბახტინი, გრ. რობაქიძე, მიხ. ჯავახიშვილი, გრ. ფერაძე და მრავალი სხვა.
1922 წელს, ერთ ღამეში ჩეკამ დააპატიმრა, პასპორტები და მოქალაქეობა ჩამოართვა, რიგაში უცხოურ გემზე აიყვანა და სამშობლოდან სამუდამოდ გააძევა რუსული რელიგიური ფილოსოფიის წარმომადგენლები. მათ ცხოვრება და შემოქმედება საფრანგეთში განაგრძეს. მათი წიგნები სსრკ-ში 70 წლის განმავლობაში აკრძალული იყო.
იოსიფ ბროდსკი, დიდი პოეტი, ნობელის პრემიის ლაურეატი დაიჭირეს, წელიწადნახევრის შემდეგ გაასამართლეს და წელიწადნახევარი არხანგელსკის მხარეში გადაასახლეს. ეს არ აკმარეს და 1972 წელს გაასახლეს საბჭოთა კავშირიდან.
ბორის პასტერნაკს შვედეთის აკადემიამ 1958 წელს მიანიჭა ნობელის პრემია “თანამედროვე ლირიკულ პოეზიასა და დიდი რუსული პროზის დარგში თვალსაჩინო დამსახურებისათვის”. ნობელის კომიტეტის მდივანს პასტერნაკმა ასეთი პასუხი მისწერა: “მადლობელი ვარ, მიხარია, მეამაყება, დარცხვენილი ვარ”. ამის შემდეგ ამოქმედდა საბჭოთა პროპაგანდისა და რეპრესიების მანქანა. კომუნისტური ხელისუფლების ზეწოლის გამო პასტერნაკი იძულებული გახდა პრემიაზე უარი ეთქვა; ხოლო ნობელის კომიტეტს შემდეგი ტელეგრამა გაუგზავნა – “ იმ მნიშვნელობის გამო, რაც ჩემთვის მონიჭებულმა ჯილდომ შეიძინა საზოგადოებაში, რომელსაც მე ვეკუთვნი, ვალდებული ვარ უარი ვთქვა, შეურაცხყოფად ნუ მიიღებთ ჩემს ნებაყოფლობით უარს”. ისტორიული სამართლიანობა 31 წლის შემდეგ, 1989 წელს აღსდგა. გარდაცვლილი მამის კუთვნილი დიპლომა და მედალი პასტერნაკის შვილს ევგენის გადასცეს.
ალექსანდრე სოლჟენიცინს საბჭოთა სისტემა, როგორც საშიშ ელემენტს დევნიდა. 1970 წელს ნობელის პრემიის მისაღებად არ გაუშვეს. პრემია მწერალმა ემიგრაციაში ყოფნის დროს, ოთხი წლის დაგვიანებით მიიღო.
საქართველოში მრავალი მწერალი, მუსიკოსი, მხატვარი, მეცნიერი დახვრიტეს, ბევრი გადაასახლეს, დევნიდნენ, ავიწროებდნენ . . . პაოლო იაშვილი, ტიციან ტაბიძე, ვ, გაფრინდაშვილი, მიხეილ ჯავახიშვილი, გრ. რობაქიძე, გრ. ფერაძე, ივანე ჯავახიშვილი, ერეკლე ტატიშვილი, ევგენი მიქელაძე, სანდრო ახმეტელი, პეტრე ოცხელი . . .
ერეკლე ტატიშვილი საბჭოთა სისტემამ ჯერ შეავიწროვა, ჩამოართვა საერთაშორისო სამართლისა და საზღვარგარეთის ლიტერატურის ისტორიის კურსი, ხოლო 1941 წლის 23 ივნისს დააპატიმრეს და ორი წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯეს. ნიცშეს მთარგმნელმა სასჯელი თბილისის საპატიმროში მოიხადა. ხოლო მის მიერ მეოცე საუკუნის 20-იან წლებში მაღალ დონეზე თარგმნილი ესე იტყოდა ზარატუსტრა რაღაცნაირად გადაურჩა საბჭოთა სისტემის საცეცებს და დღის სინათლე წიგნის სახით, მხოლოდ 1993 წელს იხილა (1988 წლის 1 ნოემბრიდან იბეჭდებოდა მაცნეს “ფილოსოფიისა და ფსიქოლოგიის” სერიაში).
დღეს, ღვთის წყალობით ლიტერატურაზე სახელმწიფო კონტროლი აღარ ხორციელდება, მაგრამ წიგნს მაინც ჰყავს ორი ძალიან ძლიერი და ძველი მტერი, არანაკლებ საშიში, ვიდრე ცენზურა.
I. არსებობს უფრო დიდი ბოროტება, ვიდრე წიგნის დაწვაა – მათი არ წაკითხვა (ბრედბერი). წიგნი ნამდვილ ცხოვრებას მკითხველთან შეხვედრისას იწყებს, ხოლო არამკითხველთა რიგები ანუ წიგნების მტერთა ყოველდღე იზრდება.
II. საზოგადოებრივი აზრი, გინდაც საზოგადოების აზრი (ისე, სხვადასხვაა ნამდვილად). საზოგადოებრივმა აზრმა გამოუტანა სასიკვდილო განაჩენი სოკრატეს, ეზოპეს, ქრისტეს. დღეს საზოგადოებრივი აზრი ამბობს რომ ზ. ბურჭულაძის ზოგიერთი ნაწარმოები დასაწვავია. რა ვქნათ?!, როგორ მოვიქცეთ?!. თუ ამ კრიტერიუმებით ვისარგებლებთ მაშინ მსოფლიო ლიტერატურის დიდი ნაწილი დასაწვავი გაგვიხდება – ფლობერი, ტოლსტოი, ვეფხისტყაოსანი, ბულგაკოვი, ნაბოკოვი, ბერჯესი, ჯოისი, უელბეკი, მ. ჯავახიშვილი და ძალიან ბევრი სხვა მწერლის ლიტერატურული მემკვიდრეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი.
და მაინც, რა ვქნათ?!, როგორ მოვიქცეთ?! “დავწვათ” თუ არა წიგნები.

Gგამოყენებული ლიტერატურა:
1. ფრ. ნიცშე. ესე იტყოდა ზარატუსტრა.
2. ი. ბრაჭული. დოსტოევსკის მხატვრული თეოლოგია.
3. ლექციები წაკითხული ნობელის პრემიის მიღებისას ლიტერატურის დარგში. 1901-1960 წლები.
4. http://lib.ge/book.php?author=1591&book=10393 აკრძალული ლიტერატურა.

დოსტოევსკი – მწერალი რომელიც არ უყვართ ხობში

დოსტოევსკი – მწერალი რომელიც არ უყვართ ხობში
დღეიდან ვიწყებთ რუბრიკას – “წიგნები თედო სახოკიას სახელობის ხობის ცენტრალური ბიბლიოთეკიდან”. ეს რუბრიკა ემსახურება საპატიო მიზანს, მოგაწოდოთ ინფორმაცია ქ. ხობის ცენტრალურ ბიბლიოთეკაში დაცულ წიგნებსა და ავტორებზე (წიგნების ისტორია, ავტორი, შემოქმედების ძირითადი მახასიათებლები, ლიტერატურული და ფილოსოფიური მიმდინარეობისადმი კუთვნილება და სხვა) მხატვრული ლიტერატურის, ფილოსოფიის, ფსიქოლოგიის, ისტორიის, ხელოვნების სფეროდან.
თეოდორ დოსტოევსკი, რომლის შემოქმედებაც ჩვენს მუნიციპალიტეტში ძალიან ბევრს არ უყვარს. ავტორი რომელმაც დიდი გავლენა მოახდინა მსოფლიო ლიტერატურის კლასიკოსებზე ( თ. მანი, ფ. ნიცშე, ფროიდი, კამიუ, სარტრი და სხვები.).
წერილში (მოკლე მიმოხილვა) საუბარი გვექნება თეოდორ დოსტოევსკის ნაკლებად ცნობილ და შესაბამისად ნაკლებად პოპულარულ ნაწარმოებზე: “მკვდარი სახლის ჩანაწერები”, რომლის კითხვისას თვით იმპერატორიც ატირებულა. სანამ ნაწარმოების მიმოხილვას შევუდგებოდეთ, მცირე ინფორმაცია დოსტოევსკის ბიოგრაფიიდან, რაც უფრო გააადვილებს ნაწარმოების გაგებას.
თ. დოსტოევსკის 1847 წელს იატაკქვეშა ორგანიზაციის წევრობის გამო მიესაჯა დახვრეტა.. სიკვდილმისჯილები განაჩენის სისრულეში მოსაყვანად მოედანზე გაიყვანეს. სიკვდილის მოლოდინში მყოფთ (ყველა მსჯავრდებულმა თვალებში ჩახედა სიკვდილს, რაზედაც დოსტოევსკი ამბობს, რომ ყველაზე ძნელი სიკვდილით დასჯის წინა დროის პერიოდია საშინელი და შემზარავი.) ბოლო წუთებზე იმპერატორ ნიკოლოზ პირველის გადაწყვეტილებამ მოუსწროთ – სიკვდილმისჯილებს დახვრეტა ციმბირში გადასახლებით – კატორღით შეუცვალეს.
“ციმბირის მივარდნილ მხარეებში, ტრამალებში, მთებსა თუ გაუვალ ტყეებს შორის, აქა იქ შეგხვდებათ პატარა ქალაქები, სადაც არის ერთი, ან ორიოდე ათასი მცხოვრები, ხის უშნო სახლები და ორი ეკლესია – ერთი ქალაქში რომ დგას, მეორე სასაფლაოზე” ამ სიტყვებით იწყება მეტად საინტერესო ნაწარმოები “მკვდარი სახლის ჩანაწერები”, სადაც მოთხრობილია “მკვდარ სახლში” (საკატორღო ციხეში) მყოფთა უმძიმესი ფიზიკური და ფსიქოლოგიური მდგომარეობის, არაადამიანური მოპყრობის, როზგის, სიკვდილის, გაქცევის, ტირანიის არსის, თავისუფლების, სიხარულის, სინანულის, მეგობრობის და ა.შ. შესახებ.
ასე აღგვიწერს ავტორი, კატორღაში არსებულ სიტუაციას (ფიზიკურ და მორალურ გარემოს): “ოთხი საათი მაინც უნდა გეცადა, სანამ ყველა დაიძინებდა მანმადე კი – ხმაური, ღრიანცელი, გინება, ჯაჭვების ჩხარუნი, ბოლი და ჭვარტლი, დაღდასმული სახეები, ჩამოხეული სამოსა. ყველაფერი – გალანძღული …. . . დიახაც, გამძლეა ადამიანი! ადამიანი ისეთი არსებაა, რომელიც ყველაფერს ეჩვევა, ვფიქრობ, ესაა მისი ყველაზე უკეთესი განსაზღვრება”.
ციხე, საპყრობილე ვერ ასწორებს პატიმრის უკუღმართ ხასიათს, ჩვევებს, ვერ ხდის ადამიანს უმჯობესს, ვიდრე იყო თავისუფლების შეძღუდვამდე. ციხის უმთავრესი ფუნქცია საზოგადოების სიმშვიდის უზრუნველყოფაა. – “რასაკვირველია, საპყრობილეები და იძულებითი მუშაობის სისტემა არ ასწორებს დამნაშავეს; მხოლოდ სჯიან მას და უზრუნველყოფენ საზოგადოების სიმშვიდეს, იცავენ რა ბოროტმოქმედთა შემდგომი თავდასხმისაგან. დამნაშავეს კი საპყრობილე და ყველაზე გაძლიერებული კატორღული მუშაობა უვითარებს მხოლოდ სიძულვილს, აკრძალული სიამოვნების წყურვილს და საშინელ თავქარიანობას.
რამ შეიძლება ადამიანი მიიყვანოს სასოწარკვეთილებამდე და მის უკიდურეს ფორმამდე – თვითმკვლელობამდე. ამ კითხვაზე დოსტოევსკი გვპასუხობს – ცხოვრების საზრისის არ ცოდნამ ანუ უმიზნო ცხოვრებამ. “. . . სამუშაო სულაც არ მომჩვენებია მძიმე, კატორღულ სამუშაოდ, და მხოლოდ კარგა ხნის მერე მივხვდი, რომ მძიმეა ეს სამუშაო არა იმდენად სიძნელისა და განუწყვეტლობის მხრივ, რამდენადაც იმის გამო, – რომ – იძულებითია სავალდებულო, ჯოხის შიშზე დამყარებული. ერთხელ აზრიც დამებადა, თუ უნდათ სავსებით მოსპონ და გაანადგურონ ადამიანი, დასაჯონ ყველაზე საშინელი სასჯელით, ისე რომ უდიდესი ავაზაკი შეძრწუნდეს ამ სასჯელისგან და წინასწარ უფრთხოდეს მას, საკმაოა მისცენ მუშაობის, აშკარა უსარგებლობისა და უაზრობის ხასიათი.თუ ახლანდელი საკატორღო მუშაობა უინტერესო და მოსაწყენისა პატიმრისათვის, სამაგიეროდ თავისთავად, როგორც სამუშაო, იგი გონივრულია. . . მაგრამ ის რომ აიძულონ ნაყოს ქვიშა, გადაიტანოს მიწა ერთი ადგილიდან მეორეზე და უკან – მე მგონი, ტუსაღი მალე თავს ჩამოიხრჩობდა. . .”.
მეორე უბედურება ( თავისუფლების აღკვეთასთან და იძულებით შრომასთან ერთად), რომელიც ადამიანს გაუსაძლის პირობებში ამყოფებს არის იძულებით ერთად ცხოვრება. ორივე შემთხვევაში იძულება ახდენს ადამიანის სრულ დისკრედიტაციას. “ მე მივხვდი, რომ თავისუფლების აღკვეთისა და იძულებითი შრომის გარდა, კატორღულ ყოფაში არის კიდევ ერთი სატანჯველი, შესაძლოა უფრო ძლიერიც, ვიდრე ყველა სხვა დანარჩენი – იძულებით ერთად ცხოვრება”.
დოსტოევსკი ამბობს, რომ რაც არ უნდა ჩაძირული იყოს ადამიანი ამაოების ჭაობში მისი სული მაინც ესწრაფვის თავისუფლებას. დოსტოევსკიმ კატორღელის მიერ თავისუფლებისადმი ლტოლვა გვიჩვენა მეტად უცნაურ გარემოში: “ტუსაღი ფულის ხარბია გაგიჟებამდე, გონების დაკარგვამდე და თუ ქეიფისას მართლაც ბზესავით ჰფანტავს, იმის გულისათვის სჩადის, რასაც ფულზე ერთი საფეხურით მაღლა აყენებს. კი მაგრამ რა უნდა იყოს ასეთი, რასაც ფულს ანაცვალებს? თავისუფლება, ან რაღაც ოცნება თავისუფლებაზე”.
ჩემო მკითხველო ჩემსავით შენ იცნობ ბევრ ადამიანს, თანამდებობის ყოფილ პირებს, რომლებსაც მბრძანებლობა სისხლში აქვთ გამჯდარი, მათ ქცევაში, გამარჯობაში ყოველთვის იგრძნობა დამღუპველი სენის კვალი – მე ხომ ადრე მაღალი თანამდებობის პირი ვიყავი. ასსეტ ხალხს დოსტოევსკი თავისივე შეგრძნების მონას უწოდებს. “არიან ადამიანები, ავაზასავით სისხლზე დაგეშილნი. ვისაც ერთხელ მაინც გამოუცდია ეგ უფლება, ეს ეს განუსაზღვრელი ბატონობა სხეულზე, სისხლსა და სულზე თავისივე მსგავსი ადამიანისა, . . . ის უკვე როგორღაც ნება-უნებლიედ ხდება თავისივე შეგრძნების მონა”.
ეს არის ძალიან მცირე, უმცირესი რისი გაგებაც გულისხმიერ მკითხველს ამ შესანიშნავი წიგნიდან – “მკვდარი სახლის ჩანაწერები” შეუძლია.
და ბოლოს თავისუფლებას მოწყურებული ადამიანის სულის მდგომარეობის ამაღელვებელი სურათი: “ აგურების თრევასხვათა შორის, მარტო იმიტომ კი არ მიყვარდა, რომ სხეულს მიმაგრებდა, არამედ იმადაც რომ მუშაობა ირტიშის ნაპირას წარმოებდა. ამ ნაპირის გამო თუ ამდენს ვლაპარაკობ, მარტო იმიტომ, მხოლოდ და მხოლოდ იქიდან ჩანდა ქვეყნიერება, ნათელი, გამჭვირვალე შორეთი, დაუსახლებელი, თავისუფალი ველები, თავისი უკაცრიელობით ისე უცნაურ შთაბეჭდილებას რომ ახდენდნენ ჩემზე. მხოლოდ ნაპირზე შეგვეძლო ციხისათვის ზურგი შეგვექცია და აღარ დაგვენახა”.
რჩეული ციტატები:
”ადამიანი და მოქალაქე სამუდამოდ იღუპება ტირანში, ხოლო შემობრუნება ადამიანური ღირსებისაკენ , მონანიებისა და აღდგომისაკენ თითქმის შეუძლებელი ხდება”
ტირანობა – ჩვეულება გახლავთ, მას განვითარება ახასიათებს; ვითარდება, ბოლოს და ბოლოს ავადმყოფობამდე”;
საზოგადოება, რომელიც გულგრილად შესცქერის მსგავს მოვლენას (ტირანიას ლ.ღ.) თვითონვე ძირში დასნეულებულია”;
შეიგნო დანაშაული და წინაპართა ცოდვა, ჯერ კიდევ ცოტას ნიშნავს; საჭიროა სავსებით გადაეჭვიო მათ. ეს კი როდი ხდება უცბად”.

ვისაც ვოლტერი არ წაუკითხავს – წავიკითხოთ თუ არა ვოლტერი?!

ფრანსუა მარი არუე, იგივე ვოლტერი. XVIII საუკუნის ფრანგული განმანათლებლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენელი. შესაშურია ვოლტერის შრომისნაყოფიერება, მისმა მრავალმხრივმა შემოქმედებითმა მემკვიდრეობამ 99 ტომი შეადგინა.
ვოლტერის შეხედულებები და პრაქტიკული საქმიანობა ხშირად წინააღმდეგობრივი ხასიათისაა – ის რელიგიას ებრძოდა, მაგრამ საკუთარი ხარჯებით ეკლესია ააგო, რომელსაც ამშვენებდა წარწერა “ღმერთს ვოლტერისაგან”; აბსოლუტურ მონარქიას ებრძოდა და კონსტიტუციური მონარქიის მომხრე იყო.
ჩვენში ბევრი ვოლტერს რწმენისათვის “საშიშ” მწერლად მიიჩნევს. მის მიერ რელიგიოუს წინააღმდეგ გამოთქმული შეხედულებები აფორიაქებთ. მაინც რას ამბობდა ვოლტერი ასეთს – 1755 წელს ლისაბონში მომხდარმა მიწისძვრამ ქალაქი დაანგრია და 30000 ადამიანი იმსხვერპლა. ამ მოვლენასთან დაკავშირებით ვოლტერი სვამს კითხვებს “ არ იცოდა რა მოხდებოდა? არ სურდა მისი აცილება? თუ არ შეეძლო? დაღუპულები უფრო ცოდვილნი იყვნენ ვიდრე პარიზის მცხოვრებნი, რომლებიც ამ დროს მხიარულობდნენ? რატომ ხდება, რომ ამქვეყნად სათნო ადამიანები ხშირად ისჯებიან, ხოლო არამზადები ბედნიერნი არიან?. ეს კითხვები ნებისმიერ საღად მოაზროვნე ადამიანს აწვალებდა და დღესაც აწვალებს. ანალოგიური კითხვები აწვალებდა არაერთ საეკლესიო მწერალს. სგავს კითხვებს სვამდნენ და გადაწყვეტის გზებს სახავდნენ დოსტოევსკი, ტოლსტოი, ნეტარი ავგუსტინე, პასკალი და მრავალი სხვა მოაზროვნე. ანალოგიურ საკითხებზე წერდნენ როგორც ანტიკური პერიოდის ასევე შუა საუკუნეების მოაზროვნეები (მწერლები, ფილოსოფოსები). ვოლტერის დამსახურება იმაში მდგომარეობს, რომ “ძველი” სრულიად ახალ ძალას იძენდა. მას ჰქონდა უნარი ეპოქალური ამოცანა რაიმე კონკრეტული ფაქტისათვის დაეკავშირებინა და ამით აბსტრაქტული იდეისათვის სრული კონკრეტულობა და რეალური ძალა მიენიჭებინა” (გ. თევზაძე. Aხალი ფილოსოფიის ისტორია. ნაწილი პირველი).
ვოლტერის მრავალფეროვან შემოქმედებაში ცალკე გამოყოფენ ე.წ. ფილოსოფიურ მოთხრობებს (ზადიგი, კანდიდი, ბაბილონის პრინცესა და სხვები).
Kანდიდი ანუ ოპტიმიზმი არის ვოლტერის ერთ-ერთი საუკეთესო ფილოსოფიური მოთხრობა, რომელშიც გაპამპულებულია გერმანელი ფილოსოფოსის ლაიბნიცის აზრი “ყველა სამყაროთა შორის საუკეთესო” სამყაროს შესახებ. მოთხრობაში გულუბრყვილო და გულწრფელი ლაიბნიციანელის (ოპტიმისტის) სახით გამოყვანილია კანდიდის მეგობარი პანგლოსი – ”მართლა ჩემო ძვირფასო – ჰკითხა მას კანდიდმა, – როდესაც გახრჩობენ, უმოწყალოდ გცემენ, გალერაზე ნიჩბებს უსვამდით, მაინც ფიქრობდით, რომ ქვეყნად ყოველივე უკეთესისკენ მიემართება?
-მე ყოველთვის ჩემს უწინდელ აზრზე ვდგავარ, -უპასუხა პანგლოსმა, -რადგან, ბოლოს და ბოლოს, მე ფილოსოფოსი ვარ და ჩემი აზრების უარყოფა არ შემფერის, შეუძლებელია, ლაიბნიცი ცდებოდეს; წინასწარ დადგენილი ჰარმონია ამქვეყნად ისევე მშვენიერი რამ არის, როგორც სამყაროს სისრულე და არაწონადი მატერია”. მაგრამ პანგლოსის იდეა კანდიდთან მოგზაორობისას თავს გადახდენილ ფათერაკებთან (ხშირად ფანტასტიკის სფეროდან) ერთად იმსხვრევა, კანდიდის ეჭვი ძლიერდება……. . . შინ დაბრუნებული კანდიდი მეგობრებთან ერთად ბაღს ამუშავებს და ალბათ ფიქრობს ჭეშმარიტად ეს სამყარო არ არის საუკეთესო საუკეთესოთა შორის, რადგან აქ ბატონობს ბევრი ისეთი რამ რაც აბსოლუტურად საფუძვლიანად გვაფიქრებინებს, რომ “ეს ის არ არის”.
ამის გარდა ძალიან ბევრ სასარგებლო რამეს იპოვის მკითხველი კანდიდში, აქ არის უტოპიური სახელმწიფო ელდორადოში, მოგზაურობა დედამიწის სხვადასხვა მხარეში, ფათერაკები, სხვადასხვა ჯურისა და მრწამსის ხალხი, არაიშვიათად ფილოსოფიური წიაღსვლები და ა. შ. რაც მთავარია ვისაც “სქელი” წიგნების “ეშინია” კანდიდი სულ რაღაც 111 გვერდია, იკითხება მარტივად და საინტერესოდ.
ვისაც წაკითხვა სურს –ვოლტერი ფილოსოფიური მოთხრობები. მსოფლიო ლიტერატურის ბიბლიოთეკა. 1992 წ.